Overprikkeling bij autisme: Wat is het en hoe ga je er mee om?

Overprikkeling bij autisme komt veel voor en kan voor zowel kinderen als volwassenen met autisme een grote invloed hebben op het dagelijks leven. Bij overprikkeling is er sprake van een teveel aan prikkels uit de omgeving, zoals geluiden, licht, geuren of sociale situaties. Waar iemand zonder autisme deze prikkels automatisch filtert, komen ze bij mensen met autisme vaak ongefilterd binnen. Dit kan zorgen voor stress, vermoeidheid en zelfs paniek. In dit artikel leggen we op een duidelijke manier uit wat overprikkeling is, hoe je het herkent en vooral: wat je kunt doen om ermee om te gaan.

Hoe ontstaat overprikkeling bij autisme?

Ons zenuwstelsel verwerkt de hele dag door prikkels. Denk aan het zoemen van een koelkast, een tl-lamp, gesprekken om je heen of kleding die kriebelt. Voor iemand met autisme kunnen al deze prikkels tegelijk binnenkomen, zonder filter. Dat zorgt voor een vol hoofd en een gevoel van onrust.

Overprikkeling ontstaat meestal niet in één keer, maar bouwt zich op. Iemand kan bijvoorbeeld al oververmoeid zijn, moeite hebben met veranderingen of zich niet veilig voelen in een drukke ruimte. Hierdoor is de drempel voor overprikkeling lager en ontstaat het sneller.

Veelvoorkomende oorzaken van overprikkeling bij autisme

Bij autisme kunnen de volgende situaties zorgen voor overprikkeling:

Drukke omgevingen, zoals winkels, verjaardagen of schoolpleinen
Felle lichten of harde geluiden, zoals sirenes of geroezemoes
Sociale situaties, bijvoorbeeld langdurig praten met anderen of onverwachte gesprekken
Veranderingen in de dagplanning zodat de dag anders verloopt dan vooraf gedacht werd
Sensorische overbelasting, zoals kriebelende kleding of sterke geuren

Iedereen met autisme is uniek. Wat de één nauwelijks merkt, kan voor een ander overweldigend zijn. Daarom is het belangrijk om goed te kijken naar het individu.

Signalen van overprikkeling

Het herkennen van overprikkeling is de eerste stap naar het beter begrijpen van gedrag. Signalen verschillen per persoon, maar dit zijn veelvoorkomende kenmerken:

Prikkelbaarheid of boosheid
Terugtrekken of afsluiten van contact
Vermoeidheid of hoofdpijn
Huilen of schreeuwen
Niet meer goed kunnen praten of denken
Stereotiep gedrag (bijv. wiegen, met handen wapperen)
Paniekaanvallen of meltdown

Een meltdown is een uiting van extreme overprikkeling waarbij iemand het gevoel heeft de controle volledig kwijt te zijn. Dit is géén woedeaanval, maar een noodsignaal dat het zenuwstelsel overbelast is.

Wat kun je doen bij overprikkeling?

Zowel voor mensen met autisme zelf als voor ouders, begeleiders of leerkrachten is het belangrijk om te weten hoe je kunt reageren op overprikkeling. Hieronder vind je praktische tips:

1. Voorkomen is beter dan genezen

Zorg voor duidelijke structuur en voorspelbaarheid. Dit helpt om onverwachte prikkels te beperken.
Geef voldoende rustmomenten op de dag, waarin iemand even niets hoeft.
Gebruik een koptelefoon, zonnebril of andere hulpmiddelen om prikkels te dempen.
Stel samen een prikkelprofiel op: wanneer is iemand kwetsbaar, wat helpt en wat juist niet?

2. Reageren op signalen

Merk je dat iemand overprikkeld raakt? Probeer dan rustig te blijven.
Bied de mogelijkheid om zich terug te trekken naar een rustige plek.
Praat niet te veel, geef liever korte, heldere zinnen.
Forceer geen sociaal contact. Laat iemand even met rust als dat nodig is.

3. Na de overprikkeling

Geef tijd en ruimte om te herstellen. Het zenuwstelsel heeft tijd nodig om weer tot rust te komen.
Probeer samen te achterhalen wat de oorzaak was, zodat je het in de toekomst kunt voorkomen.
Wees lief voor jezelf of voor de ander. Overprikkeling is geen zwakte, maar een reactie van een overbelast brein.

Hulpmiddelen en ondersteuning

Er zijn verschillende hulpmiddelen die kunnen helpen bij overprikkeling bij autisme. Denk aan:

Noise cancelling koptelefoon
Drukvesten of verzwaringsdekens
Visuele dagplanners of pictogrammen
Time-timers om de tijd overzichtelijk te maken
Kalmerende ademhalingsoefeningen of ademhalingtools gebruiken zoals Moonbird en voor kinderen de moonbuddy

Ook is het goed om samen te werken met een begeleider, therapeut of coach die ervaring heeft met autisme en overprikkeling. Zij kunnen helpen om situaties inzichtelijk te maken en praktische oplossingen te vinden.